Safarnāmahʼi Ḥāj Sayyāḥ bih farang: Persian 1363

«سفرنامه ی حاج سياح»، تأليف ميرزا محمدعلى پسر ملا محمدرضا محلاتى معروف به «حاجى سياح» (١٢١٥ -١٣٠٤ ش) به زبان فارسى است. او حدود بيست سال از عمرش را در سفر و سياحت به سرزمين‌ هاى مختلف جهان سپرى كرد. مى‌ توان گفت که این سفرنامه بهترين و پر محتواترين سفرنامه‌ اى است كه طى دو قرن اخير توسط يك ايرانى نوشته شده است. كتاب، آميزه‌ اى است از سفرنامه، خاطرات، گزارش اوضاع سياسى - اجتماعى و توصيف‌ هاى تاريخى كه از دو بخش اصلى و تا اندازه اى متفاوت تشكيل مى‌ شود: بخش اول تا ١٣١١ ق و ماجراى پناهنده شدن به سفارت كه بيشتر سفرنامه و خاطره‌ نويسى است؛ بخش‌ دوم تا ١٣٢٧ ق كه بيشتر تاريخ‌ نگارى است. بخش‌ هايى از كتاب توضيح دقيق حوادث روز است و به روشنى پيداست كه بر پايه ی يادداشت‌ هاى روزانه تنظيم شده است. قسمتى از كتاب شرح خاطرات زندان است و على فردوسى مى‌ گويد كه حاج سیاح با اين بخش پيشگام حبس‌ نامه نويسى در ايران به شمار مى‌ آيد. صحنه‌ هايى از فقر و بدبختى مردم در خاطرات تصوير و از اوضاع سياسى - اجتماعى به شدت انتقاد شده است. كتاب در عين‌ حال توصيف رويدادهاى بحرانى عصرى از تاريخ ايران و فرايند سياسى شدن سیاحى روشنفكر و استحاله ی او به انقلابى حرفه‌ اى و وصف جنبه‌ هايى منفى و نفرت‌ انگيز از حكومتى استبدادى است.