Tarjumah-ʼi kitāb al-Milal va al-Nihal: Persian 1395

محمد بن عبدالکریم شهرستانی (درگذشتۀ ٥٤٨ ه)، ترجمۀ کتاب الملل و النحل (از مترجمی ناشناخته)، نسخه برگردان دستنویس شمارۀ ٢٣٧١ (کتابخانۀ ایاصوفیا (استانبول)، با مقدمه: سید محمد عمادی حائری، در معرفی دین ها و فرقه‌ ها. شهرستانی در این کتاب، که مشهورترین اثر اوست، عقاید آیین ها و نحله‌ های مختلف را به شیوه‌ ای سنجیده گزارش کرده است. «الملل» در عصر مؤلفش اثری بدیع و پرنفوذ بود و در حوزۀ ادیان و عقاید، دانشنامه ای واقعی به شمار می‌ رفت که از آثار مشابه پیشین- مانند الفرق بین الفرق عبدالقاهر بغدادی (متوفی ٤٢٩) و الفصل بین الملل و الاهواء و النحل ابن‌ حزم (متوفی ٤٥٦)- رویکرد عینی‌ تری داشت. این ویژگی، البته بدین معنا نیست که مؤلف از همۀ نحله‌ ها با ارزش و اعتباری یکسان سخن گفته است. شهرستانی انسان ها را به دو گروه تقسیم کرده است: پیروان ادیان دارای کتاب «اهل الدیانات و الملل» مانند یهودیان، مسیحیان، مسلمانان، زردشتیان، مانویان، ‌و پیروان عقاید خودسرانه «اهل الاهواء و النحل» نظیر فیلسوفان، دهریان، صابئین مذکور در قرآن، بت‌ پرستان و برهمنان. گروه نخست، یعنی اهل دیانات، کسانی‌ اند که از کتاب های مُنزل و وحیانی (تورات، اناجیل و قرآن) یا آثاری مانند کتاب های مانی و اوستا و امثال آن ها پیروی می‌ کنند. گروه دوم، یا اهل اهوا، به جای آن که اعتقاد خویش را از مرجعی گرفته باشند، به باورهای بشری و میل و هوای شخصی تکیه دارند و به خودرأیی «الاستبداد بالرأی» دچارند. شهرستانی عقاید و آموزه‌ ها را در سلسله مراتبی از پیش تعیین شده تنظیم و عرضه کرده است. او در هر فصل و بخش از این کتاب به تدریج از مباحث کلی‌ تر و عام به طرف مباحث جزئی و خاص پیش رفته است.