اندیشۀ ترقی و حکومت قانون: عصر سپهسالار فارسی 1385

کتابی در تاریخ معاصر ایران، نوشته ی فریدون آدمیت که در 1351 منتشر شد. اساس آن شرح زندگی و افکار سیاسی میرزا حسین خان سپهسالار اعظم (1243-1298) است. سپهسالار، فرزند ارشد میرزا نبی، برای تحصیل به فرانسه رفت و دیری نگذشت که بازگشت و هم زمان با صدارت امیرکبیر ، وارد خدمات دولتی شد و پس از تعهد مناصب وزارت عدلیه و اوقاف و جنگ، در 29 شعبان 1288، به مقام صدارت عظمایی رسید. از جمله مزایای این کتاب که آثار دیگر مورخان ایرانی کمتر از آن بهره مند است، ارائه ی روش تحقیق در تاریخ نگاری است. روشی که می توان آن را « تاریخ نگاری تحلیلی » خواند. انتقادی که بر آن وارد شده، آن است که تحلیل و باز نگری فلسفی، چنان بر سراسر اثر غالب است که گاهی خواننده را از دنبال کردن وقایع باز می‌دارد. مؤلف، به پیروی از شیوه ای که در دیگر آثارش اختیار کرده، سخن را با پیش زمینه ای نظری از اندیشه های سیاسی این دوران آغاز می کند و هم گرایی خود را با آزادی خواهی، عدالت طلبی و خردگرایی متفکران این دوره نشان می دهد. از خلال سطور این کتاب می توان دریافت که آدمیت برای متفکران جامعه اهمیت ویژه ای قائل است. وی تحولات مهم تاریخی معاصر ایران را نتیجه ی تدریجی اصلاحات فکری می داند که از عصر میرزا تقی خان امیر کبیر، با ایجاد مدارس جدید مانند دارالفنون و تأسیس روزنامه، آغاز شد و تا عصر سپهسالار ادامه یافت. در اثر او، سیر تدریجی این تغییرات بنیادین نظام تربیتی آموزشی در دوره ی سپهسالار به دقت ترسیم شده و کتب مهم علمی و فلسفی و ادبی، که در این دوره به قلم میرزا ملکم خان، اعتضاد السلطنه و دیگر نویسندگان نوشته یا ترجمه شده، ارزیابی گردیده است.