Shāh-i Zū al-Qarnayn va khāṭirāt-i malījak: Persiska (Farsi) 1375

نهضت تنباکو هر چند به نام میرزای شیرازی ثبت شده است اما جالب است بدانیم که ایشان در این دوران در سامرای عراق که تابع حکومت عثمانی است حضور داشته و ارتباط نزدیکی با شرایط داخل ایران نداشته است و حکمی را نیز که صادر کرده است بر مبنای تلگراف هایی است که به او می رسیده ولي نفوذ روحانیت در میان مردم بسیار زیاد بوده است تا بدان جا که به سادگی می توانسته حاکمیت را به چالشی جدی بکشاند. در این میان ناتوانی دستگاه حاکمه در حل بحران آشکار است. در مجموع خردورزی نکته ای بوده که در اکثریت پادشاهان قاجار وجود نداشته است. از سوی دیگر خود ناصرالدین شاه هم اعتقادات مذهبی شدیدی داشته تا آن جا که مجموعه ای از اشعار در مدح بزرگان دینی گفته است. به هر حال رفتارهای ناصرالدین شاه نه بر مبنای خشونت که بیش تر بر مبنای احساسات زودگذر بوده است. در جریان شورش های تهران به شدت مأموران را از تیراندازی به مردم منع می کند و می گوید حتی اگر مردم نایب السلطنه را هم کشتند نباید به سوی مردم تیراندازی شود. نقش روسیه نیز در جریان نهضت تنباکو جالب است روسیه مانند امروز در جریان مجادلات ایران و انگلیس تنها منافع خود را در نظر می گیرد و آتش احساسات مردم را داغتر می کند. به هر حال فسخ قرار داد تنباکو باعث می شود که ایران مجبور به پرداخت غرامت سنگینی به شرکت رژی طرف قرارداد بشود که ایران را وادار به اخذ اولین وام بین المللی خود از بانک انگلیسی می کند ...