تاریخ نگاری در قلمرو اسلام فارسی 1400

مراد از تاریخ‌نگاری در اینجا بررسی انگیزه‌ها، اهداف و فواید، روش ها، مکاتب، انواع تاریخ‌نگاری، دیدگاه های مورخان قلمرو اسلام در وصف احوال ساکنان این قلمرو، و شیوه‌های تدوین و تنظیم تاریخی در همین پهنه است. بحث درباره تاریخ‌نگاری اسلامی، مستلزم بررسی واژۀ تاریخ، مبدأ تاریخ اسلام، موضوع و مفهوم تاریخ است. بنا‌بر آن چه دربارۀ انگیزه‌های تاریخ‌نگاری و اهداف مورخ در تصنیف یا تألیف اثر تاریخی گفته‌اند، یا خود از آراء مورخان پیداست، جدا انگاشتن این‌ دو از یکدیگر دشوار است. نخستین انگیزه‌های تاریخ‌نگاری در عصر اسلامی ‌را باید در قرآن و حدیث جست‌ و‌ جو کرد که اشارات تاریخی آنها به اقوام و امم پیشین، شوقی نیرومند برای گردآوری اطلاعات بیشتر و د‌قیق‌تر دربارۀ آن اقوام ایجاد کرد. از آن سوی بسط اندیشۀ «امت اسلامی» و توصیه به پیروی از سیرۀ پیامبر (ص) در شئون زندگی فردی و اجتماعی، خود بزرگ‌ترین انگیزۀ ضبط و نقل سیره و مغازی پیامبر (ص)، و نخستین گام ها در تکوین تاریخ‌نگاری و پیدایی تاریخ‌نگاری شد. هم از این‌ روست که تاریخ‌نگاری اوایل دورۀ اسلامی‌ با سیره و حدیث و تفسیر پیوندی عمیق داشت. پس از عصر فتوحات بزرگ که نتایجی چون پیوستن اقوام دیگـر با پیشینۀ تاریخـی و سنن فرهنگـی خـاص به اسلام، رواج تعالیم دین نو، و اختلاط فرهنگ ها را در پی داشت، شعور تاریخی یا تاریخ‌نگاری مسلمانان تقویت شد، به اهمیت تاریخ در درک و تبیین نقاط ضعف و قوت اقوام، علل ظهور و سقوط دولت ها و تمدن ها پی بردند، و به تحقیق دربارۀ اقوام، حوادث و مناسبات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آنها پرداختند. از دیدگاه عملی، اطلاع از این مناسبات، نوع فتوح آن سرزمین ها، سنن مالیاتی کهن، خالصه‌ها و اقطاعات، و همچنین اطلاع بر انساب و احوال خاندان ها و نقش آنها در گسترش اسلام، برای تدوین دیوان عطایا، و نیز ادارۀ قلمرو اسلام، خاصه سرزمین های اسلامی‌ شده، اهمیت حیاتی داشت؛ آن‌گاه فزونی و توالی حوادث نظامی، بروز کشمکش های سیاسی و نژادی، پیدایش فرقه‌ها و مکتب های فکری و مذهبی، هر یک به انگیزه‌ای مهم برای ظهور دیدگاه ها، روش های تدوین تاریخی و آن چه امروز آن‌ را مکاتب تاریخ‌نگاری اسلامی‌ می‌خوانیم، تبدیل شد.