Ta'ammulī darbārah-i Īrān. jild-i duvvum: naẓarīyyahʼi ḥukūmat-i qānūn dar Īrān (bakhsh-i duvvum: mabānī-i naẓarīyyahʼi mashruṭahʹkhvāhī): Persian 1395

کتاب حاضر، بخش دوم از جلد دوم مجموعه (تأملی دربارۀ ایران است) که بخش نخست آن پیشتر با عنوان فرعی (مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی) منتشر شده است. در این بخش، نویسنده توجه ویژه‌ ای به آشکار شدن نشانه‌ های بحران در نظام خودکامه، تکوین نطفه آگاهی ملی و تاریخ پدیدار شدن مفاهیم نوآیین و تحول آن‌ ها کرده و کوشیده است این وجه مهم از تاریخ معاصر ایران را که با اصلاحات (عباس میرزا) در دارالسلطنه تبریز آغاز شده بود دنبال کند. کتاب شامل نه فصل با عناوین (بحران خودکامگی و بسط آگاهی نوآیین)، (بحران آگاهی و پدیدار شدن مفاهیم نوآیین)، (نظریه اصلاح دینی)، (نخستین رساله در اصلاح نظام حقوقی)، (دیدگاه های نو در اندیشه سیاسی)، (دیدگاه‌ های نو در اندیشه اقتصادی)، (نظریه مشروعه‌ خواهی اهل دیانت)، (نظریه مشروطه‌ خواهی اهل دیانت)، (میرزای نائینی و نظریه مشروطیت ایران) است. به نظر نویسنده اهمیت این رساله بیشتر از آن که سیاسی باشد، حقوقی است. برخی از هواداران نظام مشروطه، سال ‎هایی پیش از پیروزی جنبش مشروطه خواهی، با هوشمندی به اهمیت این رساله پی برده بودند و به عقیده من با استقرار مشروطیت، به ویژه زمانی که نخستین نظام حقوقی جدید ایران تدوین می‎ شد، همین رساله مبنای نظری تبدیل شرع به نظام حقوق عرف قرار گرفت.