حلاج‌الاسرار (اخبار و اشعار‬) فارسی 1402

حلاجُ الاسرار نامي‌ست که از دو حيث بر اين کتاب مي‌افتد. اول اينکه خود لقب جناب شيخ حسين بن منصور بيضائي، عارف سده سوم هجري‌ست قدس سره. دوم اينکه خود موافق سنتي‌ست از سنن نامگذاري‌ ما. محبوب الاوليا مثلاً که نام دفتري از سعدالدين حمويه است، يعني متني که دلپذير اولياست و "مونس العشاق" که نام رساله‌اي از سهروردي‌ست، يعني کتابي که مونس و همراه عاشقان باشد. به همين روال حلاجُ الاسرار يعني کتابي که کاوند? دل‌هاست (سر = دل)، يا دفتري که در آن حلاجيي راز‌هاست مثلاً. ميان «اشعار» و «اخبار» که مقومات اين مجموعه هستند، بيش از ده سال فاصله است. شعرها همه جز دو سه تا کار سال 1350 هستند، گرچه در سال‌هاي بعد دستکاري شده‌اند؛ اما نثرها در سال‌هاي 61 و 62 شکل گرفته‌اند. نثرها تاکنون چاپ نشده‌اند؛ اما سومين بار است که شعرها در اين مجموعه با تفاوت‌هايي چاپ مي‌شوند. حلاج گرچه خود زاد? بيضاي فارس بود، چون در واسط بصره به بار آمده بود، فارسي هيچ نمي‌دانست. شعرهاي اين مجموعه گزينه‌اي است از ميان 87 پار? تازي غالباً کوتاه که کل اشعار بازماند? اوست از ديوان الحلاج ويراست? لويي مسينيون. فارسي اين شعرها چه بسا آمدني بوده نه پرداختني. هم از اين روست که گاه از معني اصل واگشته و گاه از قوانين قدمايي شعر فارسي؛ اما نثرها همه سنجيده و پرداخته است و از روي منابع متعدد کار شده است. پاره‌اي از اخبار تعبيه‌اند و نه ترجمه، مثل دو قطع? 17 و 30 که از روي اخبار الحلاج کار شده‌اند يا قطع? 11 که از روي تذکرةالاولياي عطار يا قطع? 38 از روي روايت فارسي بسيار ساده‌اي در آثار نجم‌الدين رازي. اما قطع? 35 نه ترجمه است و نه تعبيه، بلکه با اندک تصرفي از شرح شطحيات روزبهان نقل شده است. نام رواي اصلي هر قطعه در ذيل آن آمده است و پاره‌اي از روايات به دليل مجهول‌بودن راوي بي‌نام مانده است. ترجم? «اخبار» از لحاظ روش کار يک‌دست نيست؛ گاهي به همان مايه با اصول عرب مي‌خواند که ترجم? خواجه نصير مثلاً، گاهي هم نه خالي از آن کژخواني‌هاي سازنده است که جز تدابير انتقادي نيست.