مثمر ( نخستین کتاب فارسی دربارۀ زبان شناسی و علم اللغه ) فارسی 1399

مقدمه و تصحیح: سید محمد راستگو سراج‌ الدین علی‌ خان آرزو، ( ١٠٩٩ - ١١٦٩ ق )، شاعر، نویسنده، ادیب و دانشمند برجستۀ سدۀ دوازدهم است که در میان نوشته‌ های او کتاب «مثمر» جایگاهی ویژه دارد؛ چرا که این کتاب نخستین کتابی است که در فارسی و در زمینۀ زبان‌ شناسی (علم اللُّغه) نوشته شده است. آرزو کتاب را بر بنیاد کتاب المُزهِر سیوطی ( ٨٤٩ - ٩١١ ق ) ساخت و سامان داد و در چهل ‌و دو بخش، موضوعات گوناگونی چون ترادف، اشتراک، تباین، توافق، حقیقت و مجاز، اتباع و ابدال و ... را در زمینۀ زبان فارسی بررسیده است. وی در لا به ‌لای بررسی ‌هایش چه بسا به ریشه‌ یابی برخی واژه‌ ها پرداخته، چنان که پیوند و هم ‌ریشگی بسی از واژگان فارسی با زبان هندی را نشان داده است. آرزو به شیوۀ همیشگی‌ اش نقد دید‌گاه‌ های دیگران را از یاد نبرده، و در همۀ این زمینه‌ ها نکته‌ سنجی‌ها کرده، و گاه به خطا نیز رفته است. مصحح، در بخشی از مقدمۀ خود به بیان آثار قلمی آرزو می ‌پردازد. وی معتقد است که آرزو در برخی از نوشته‌هایش چون مجمع ‌النفایس و عطیّه‌ ی کبری بیش ‌تر آثار خود را نام برده و کار پژوهش را آسان ساخته است. اما دربارۀ نوشته‌ هایی که به نام او آورده‌ اند، چند و چون هست. مصحح، آثار آرزو را به چند دسته تقسیم کرده است. فرهنگ ‌نویسی، نقد ادبی، بلاغت، دستور زبان، شرح ‌نویسی، زبان ‌شناسی، تذکره‌ نویسی و سروده‌ ها از جمله زمینه‌ های تألیفی آرزو قلمداد شده است.