Tarjumah-i Qurān-i Karīm: Persian 1397

حسن بن محمد بن حسین قمی نیشابوری که اصل او از قم، و منشأش نیشابور است ملقب به « نظام‌الدین » و مشهور به « نظام نیشابوری » و «نظام اعرج» است. تاریخ تولد وی معلوم نیست و در مورد تاریخ وفاتش نیز اختلاف است. ولی آنچه مسلم و قطعی به نظر می‌رسد آن است که: وی از ناموران اهل تسنن در قرن ٨ ق بوده و چنان که از انتهای تفسیر « غرائب القرآن » بر می‌آید، تا سال ٧٢٨ ق حیات داشته است. از سوی دیگر با توجه به تاریخ تألیف کتاب‌ های او همچون « أوقاف القرآن » که در سال ٧٠٤ ق تألیف کرده و نیز با توجه به این مسأله که نگارش این کتاب‌ ها نوعاً باید در دوران پختگی عقلی و عملی وی بوده باشد، می‌توان حدس زد که ولادت نظام به احتمال قریب به یقین در اوائل نیمۀ دوم قرن هفتم هجری ( یعنی بعد از ٦٥٠ق ) بوده است. محل تولد او را نیشابور نوشته‌اند. آثار نظام‌الدین عبارتنداز: غرائب القرآن و رغائب الفرقان، لُبُّ التَّاویل، أوقاف القرآن، شرح نظام، توضیح التذکره، تعبیر التَّحریر، البصائر فی مختصر تنقیح المناظر، شرحی بر مختصری مجسطی بیرونی، کشف الحقایق، رِبع مقنطر، رساله‌ای در حساب، الجملیۀ، ترجمۀ قرآن. در برخی از منابع آمده که نظام‌الدین اهل شعر سرودن نیز بوده است. در اینکه نظام نیشابوری، ترجمۀ‌ای بر قران نگاشته هیچ تردیدی نیست، هر چند که در هیچ منبعی ذکری از آن به میان نیامده است اما نوشتۀ خود نظام‌الدین در این زمینه، شاهدی است کافی براین مدعا. وی در مقدمۀ تفسیر غرائب القرآن، پس از ذکر شیوۀ تفسیر خود می‌نویسد: « ملتزم شدم آوردن لفظ قرآن کریم را اولاً همراه با ترجمۀ آن به گونه‌ای نو و شیوه‌ای متین و استوار که مشتمل باشد بر آشکار کردن تقدیر گرفته شده‌ ها و ظاهر ساختن ضمایر و تأویل آیات متشابه و روشن ساختن کنایه‌ها و بیان و تحقیق مجازها و استعاره‌ها و بی‌ شک این نوع ترجمه، از آن چیزهایی است که اشک انسان را جاری می‌ سازد...». و در آخر جلد ٣ تفسیر خویش می‌ نویسد: و همراه با ترجمۀ آن به فارسی. پس مسلم می‌گردد که نظام ترجمه‌ای به فارسی بر قران نوشته است که تاریخ‌ نگارش آن، همزمان با نگارش تفسیر غرائب القرآن، یعنی بین سال‌های ٧٢٣ ق تا ٧٢٨ ق بوده است. مترجم تنها به ترجمۀ تحت‌ اللفظی اکتفا نکرده بلکه هر جا ضروری دیده، کلمه‌ای یا جمله‌ای را به متن افزوده است تا معنای آیه بهتر فهمیده شود. مترجم سعی بسیار کرده تا ترجمه را دقیق و بدون غلط انجام دهد؛ و در عین آنکه می‌ خواهد از حدود آیه خارج نشود، می‌ کوشد که ترجمه از نثری روان و قابل فهم برخوردار باشد. فعل‌ هایی را که ریشۀ واحد دارند، امروزه ممکن است ما همه را، با توجه به زمان و صیغۀ فعل، بر یک معنا بیاوریم. ولی نظام‌الدین در این ترجمه، به معنای کلمه در موضع خاص خودش در آیه، توجه کرده و هر کدام را به تناسب آن موضع معنا کرده است که این مطأله از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و نشان دهندۀ دقت بسیار زیاد مترجم و تبحر و مهارت او می‌ باشد.