Sīyāḥat nāmah: Persian 1393

میرزا حسن شکوهی از روشنفکران و مبارزان مشروطه در آذربایجان است. میرزا حسن، فرزند میرزا مهدی، از آزادیخواهان و روشنفکران عصر خود در آذربایجان بود. هرچند در حجرۀ پدر در مراغه به شغل بزازی اشتغال داشت، اما این دلیل بر آن نمی‌ شود که او از سیاست و اتفاقاتی که در اطرافش می‌ افتد، بی‌ خبر باشد. میرزا حسن روی افکار وطن پرستی و ترقی خواهی اش همیشه مورد قهر و غضب حاکم و فرمانروای آذربایجان، حاجی صمد خان شجاع الدوله، قرار می گرفت و از قهر و کین او در امان نبود. میرزا حسن برای در امان ماندن از خشم شجاع‌ الدوله و عواملش، مصلحت دید که برای مدتی از شهر مراغه و آذربایجان به دور باشد، این بود که به فکر سفر افتاد. او شهر مشهد را انتخاب کرد تا هم زیارتی باشد و هم شاید تا بازگشت از سفر، استبداد شجاع‌ الدوله در آذربایجان به سر آید و بتواند آزادانه به زندگی خود بپردازد. ماحصل این سفر میرزا حسن، تدوین این سفرنامه شد. وی توصیف بسیار زیبایی از شهرها، بالاخص مشهد مقدس و شهر بخارا به دست می‌ دهد. به هنگام اقامت در مشهد، حین زیارت حرم مطهر ثامن‌الائمه (ع)، با دقت و حوصلۀ تمام کاشی‌ نوشته‌ های دیوارهای حرم را خوانده و در این دفتر ثبت کرده است که بسیار ارزشمند می‌ باشد. در مسیر حرکت از قبور بزرگان و شاهان دیدن می‌ کند و آن را نشانۀ بی‌ وفایی دنیا و مایۀ عبرت آدمی می‌ شمارد. بخش پایانی سفرنامه، مربوط می‌ شود به وقایعی که میرزا حسن پس از رسیدن به تبریز با آن‌ ها مواجه می‌ شود. او با دقت تمام از نام محل و اشخاص یاد می‌ کند، و به خوبی و وضوح، به شرح ماوقع می پردازد. ثبت وقایع سال ١٣٢٩ ه.ق. تبریز که در آن زمان در محاصرۀ حاجی صمدخان شجاع‌الدوله قرار داشت، در تحقیقات مربوط به وقایع مشروطۀ ایران از اهمیت شایانی برخوردار است. با مقدمه: دکتر جلال جلال شکوهی و تصحیح: دکتر یوسف بیگ باباپور و دکتر مسعود غلامیه