Mitāfīzīk-i Ḥiyrat (Ḥiyrat-i Falsafī-i Ḥakīm ʻUmar Khayyām): Persian 1389

مدعای این کتاب این است که: الته خیام در تحول دائم فکری و تطور وجودی بوده است. اما در یک تقسیم بندی کلی، تحول فکری او، از عقلانیت یونانی و استناد به عقل مستقل بشری، به عقلانیت عرفانی و عقل مؤمن به غیب بوده است. رمز اصلی این تحول فکری و تطور وجودی، که در روند بحث این کتاب، به منزله ی پیش فرض محسوب می شود، تحیر فلسفی خیام است، تحیری که او را از فضای مسدود تفکر منطقی و عقل یونانی، به آبی بیکران آسمان ایمان به غیب و تعقل غنی شده و بارور شده با ایمان کشانده است. رباعیات خیام، نشان دهنده ی عصیان عقل ملکوتی در مقابل عقل ناسوتی و نماینده ی ایمان اوست. روح ایمان در خیام موج می زند. خیام نیز همانند اسلاف خود ابن سینا و فارابی، این تحول وجودی را تجربه کرده و با عبور از عقل یونانی، به عقل ایمانی رسیده و با اثبات خدا، انسان را مرکز تفکر خویش قرار داده است. صورت مسئله این است: چه نسبتی میان آثار فلسفی خیام با رباعیات او برقرار است؟ مدعای ما این است که: این دو دسته اثر کاملا" با هم مرتبطند و رباعیات، مکمل تحول فکری خیام در پایان فلسفه ی اوست، و پیش فرض ما، حیرت فلسفی خیام است.