رساله سمیه (زهرشناسی) الفارسية 1402

عمادالدین محمود شیرازی فرزند رکن‌الدین مسعود (ز:۹۸۴ق) یکی از پزشکان پرنویس و به‌نام ایران‌زمین است که در یک برهۀ زمانی توانست سهم به‌سزایی در گسترش زبان پارسی داشته باشد. وی کتاب‌های بی‌شمار در دانش پزشکی، داروسازی و پیراپزشکی به زبان پارسی نگاشت. او رسالۀ سَمّیّه (زهرشناسی) خود را به درخواست مرتضی قلی‌خان پرناک ترکمان فرمانروای مشهد در یک مقدمه و چهار باب نوشته، و در آن زهرهای خوراکی، آشامیدنی، مالیدنی، پوشیدنی و جز آن را به گستردگی شرح داده است. سخنی دربارۀ چگونگی راندن جانوران آسیب‌رسان، آزاردهنده و گزنده دارد. همچنین دربارۀ نیش‌زدن جانوران زهردار و درمان نیش‌زده‌شدگان گزارشی می‌دهد. در ابتدای پیشگفتار محمدابراهیم ذاکر آمده است: «روند زهرشناسی در تاریخ پزشکی و تاریخ اجتماعی جهان چشمگیر است و پیدایش این دانش در میان آدمیان رخدادی اتفاقی بود. مردم هفت اقلیم جهان، گیاهان و کانی‌های زهرآگین و جانوران زهردار و سمّی را با پیش‌آمدهایی ناخواسته، شناسایی کردند و بتدریج جنبه‌های خوراکی، درمانی و مرز کُشندگی هرکدام را شناختند. کشف گونه‌های خوراکی، آشامیدنی، پوشیدنی و لمس کردنی هر چیز سمّی و اندازۀ زهرآگین بودن هر کدام به گونۀ پیش‌آمدی و تدریجی برای انسان‌های باستان در سرزمین‌های گوناگون مشخص شد و همۀ انسان‌های کرۀ خاکی در شکل‌گیری این بخش از دانش کیمیاگری و پس از آن داروسازی مؤثر بودند. به دنبال آن، یافته‌های زهرشناسی ایشان تأثیری شگرف بر دانش پزشکی گذاشت و پیوندی استوار و دیرنه با تندرستی آدمی و اکوسیستم برقرار کرد. پیشرفت دانش زهرشناسی جهان اسلام وابسته به دانش داروسازی‌پزشکی ایرانیان، به ویژه دانش‌آموختگان گندیشاپور، یونانیان، مصریان و به ویژه هندیان است. سنگ‌نبشته‌های یافت شده در میان‌رودان، پاپیروس‌های مصری، اوستای زرتشت، تورات و تلمود یهودیان دربرگیرندۀ بسیاری از داروهای بهبودبخش و کُشنده‌اند که نشان‌دهندۀ نخستین گام‌های برداشته شده در این راستا به شمار می‌آیند». در بخش دیگری از پیشگفتار می‌خوانیم: «هماره پزشکان و داروسازان از یکسو به جهت سوگند بقراطی و از سوی دیگر به جهت آیین خود که هر آیین چشمه‌ای از اخلاق است، بر آن بودند که جان آدمی را بپایند و همیشه پاسدار تندرستی آن باشند. از این‌رو، همواره این بخش از دانش پزشکی‌داروسازی از مردم ساده‌دل دور نگاه‌داشته می‌شد و کمتر به نگارش درمی‌آمد تا مردم عامی دسترسی دشوارتر بدان داشته باشند و چنانچه به رشتۀ نگارش درمی‌آمد، بیشتر، بخش پاییدن و پیشگیری از رویارویی با زهرها و نیش گزندگان و درندگان بوده و پس از آن توجه ویژه به چگونگی درمان زهرخوردگان، زهرنوشیدگان، زهرپوشیدگان و به هر گونه لمس کردن آن، بوده است. پس می‌بینیم بیشترین بخش کتابهای خود را ویژۀ ساخت پادزهرهای گوناگون قرار دادند». مصحح در ادامه از جابر بن حیان به عنوان صاحب کهن‌ترین کتاب پزشکی زهرشناسی در جهان اسلام با عنوان «سموم و دفع مضارّها» نام برده که دیدگاه‌های پیشینیان خود از ایرانیان، یونانیان و هندیان را در دانش زهرشناسی گِردآوری کرده است. او همچنین به گفتۀ ابن‌ابی‌اصیبعه اشاره کرده که نخستین سازندۀ پادزهر را اندروماخس بزرگ به شمار آورده است. مصحح در ادامۀ مقدمۀ ۸۰ صفحه‌ای که بر این اثر ارزشمند نوشته از آرمان نگارندگان کتاب‌های زهرشناسی کهن، آزمایشگاه تشخیص و زهرشناسی، نشانه‌های زهرآگینی خوراک و نوشیدنی، زهرشناسی نوین، تفاوت دیدگاه پزشکی نوین با کهن در درمان زهر مار، و درمان مارگزیدگی در پزشکی نوین، سخن گفته است. وی در همین مقدمه در بخشی تحت عنوان تاریخچۀ نوشته‌های زهرشناسی، به ذکر عناوین ۲۶۱ کتاب در همین موضوع از ۱۴۱ تن مشتمل بر آثار یونانیان، پزشکان اسکندرانی، سریانی، هندی و پزشکان ایران و جهان اسلام پرداخته است. وی در بخش دیگری از پیشگفتار و ذیل عناوین کتاب‌شناسی دربارۀ رسالۀ معرفه السموم (سمّیه)، نسخه‌های بررسی شدۀ معرفه السموم، معرفی چند دستنویس، دگرگونی‌ها در رسم الخط نسخه‌ها، دگرگونی‌های واژه‌ای در متن از نسخه‌های این اثر و موارد مرتبط با آن‌ها سخن گفته است. نکاتی دربارۀ رساله سمیه، زیستگاه‌های عمادالدین، ابزارهای کاربردی، سروده‌ها، نمونه‌های درمانی، واژه‌های پارسی، نام سرزمین‌ها و شهرهای یادشده در متن، بخش‌های مذهبی، معادل‌یابی در چند زبان، منابع کتاب و تصاویری از نسخه‌های اثر بخش پایانی پیشگفتار را تشکیل داده است. در ادامه متن مصحح کتاب آمده که مشتمل است بر مقدمه: در تعریف دوا، غذا، سم و تریاق، باب اول: در علامات مسموم از مأکولات و مشروبات و غیر آن‌ها، باب دوم: در علاج ادویۀ سمّیه به قول کلی، باب سوم: در طرد هوام، و باب چهارم: در گزیدن جانوران زهردار، مانند کژدم و مار. در بخش نمایه‌ها، فهرست‌هایی از کسان، نشانه‌ها و بیماری‌ها، جای‌ها، داروها، کتاب‌ها، زمان، اندازه و وزن، جانوران گردآوری شده و پایان‌بخش این منشور جدید مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب کتاب‌نامه است.