مجمع الصنايع في علوم البدايع الفارسية 1394

این کتاب نگاشته نظام‌الدین احمد ابن محمد صالح الصدیقی الحسینی جیویی است. از تاریخ ولادت و وفات او اطلاعی در دست نیست. همین قدر اطلاعات وجود دارد که مجمع الصنایع را در سال 1060قمری تألیف نموده به شاه جهان گورکانی (1000- 1075قمری آگره) تقدیم کرده است. گویا نظام‌الدین احمد همراه پدر خود که او نیز اهل فضل و شعر بوده است در دربار این پادشاه رفت و آمد داشته است. پدر وی نیز اهل فضل و شعر بوده است. مثنوی «آرام جان» کتابی است که نظام‌الدین از آن در این کتاب یاد می‌کند. وی در این کتاب از پدر خود به نام حضرت قبله یاد می‌کند و می‌نویسد: «از حضرت قبله گاهی ابوی شیخ صالح جیو ـ سلمه‌الله تعالی ـ بعد از این هر جا که حضرت قبله گاهی مذکور شود، مراد از آن حضرت است». مجمع‌الصنایع در چهار فصل تدوین شده است. فصل نخست در تقسیم کلام. در این قسمت کلام را به دو قسمت منظوم و منثور تقسیم نموده و انواع قالب‌های شعری از جمله غزل، قصیده، قطعه، رباعی و مثنوی سخن به میان آورده و برای هر کدام نمونه‌هایی آورده است. و دربارۀ مثنوی بحرهایی که در آن سروده شده است، نمونه‌هایی ذکر کرده و غالباً از تذکره دولتشاه رونویسی کرده است. قالب‌های ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، انواع مسمط و شعر معقد و مشجر را در قسمت بدایع لفظی آورده است. فصل دوم در بیان صنایع لفظی است. از جمله صنایعی که در این بخش ذکر شده می‌توان از: ترصیع، انواع جناس، معرب، اشتقاق، انواع سجع، ردالعجز علی الصدر، اعنات، مدرج، اللزوم، متلون، انواع مسمط، مستزاد، تضمین، تزلزل، ملمع، مصحف و... را نام برد. فصل سوم در ذکر بدایع معنوی است؛ از جمله: ایهام، محتمل الضدین، تفسیر، تعلیل، رجوع، تسویه، مشروط، اضمار، تشبیه، مراعات النظیر، تلمیح، حسن طلب و ... . از انواع تشبیه فقط تشبیه مطلق، کنایت، مشروط، تسویه، عکس، اضمار و تشبیه تفضیل را بیان کرده است. تشبیهات را در این قسمت آورده و حال آنکه تشبیهات مربوط به فن بیان است و نه بدیع و گویا مرسوم بوده تشبیه و استعاره را جزء فن بدیع می‌دانسته‌اند. استعاره را نیز در این بخش آورده و فقط به ذکر چند شاهد مثال بسنده کرده است. فصل چهارم در سرقات شعری و خاتمه در ذکر بعضی از الفاظ که بیان آن مناسب بدین علم است. اینگونه که از کتاب برمی‌آید گویا مؤلف چند کتاب مهم بلاغی از جمله ترجمان البلاغه رادویانی، المعجم شمس قیس رازی، حدائق السیر رشید وطواط، بدایع الصنایع عطامحمود حسینی، بدایع الفکار واعظ کاشفی و چند قصیدۀ مصنوع از شاعرانی چون قوامی مطرزی و سلمان ساوجی را پیش رو داشته است؛ اما از هیچ‌کدام از این کتاب‌ها نامی به میان نمی‌آورد. نثر کتاب ساده و روان است و از لفظ‌پردازی‌های بی‌مورد خودداری کرده است. مؤلف در برخی شواهد شعری از شاعرانی نام می‌برد که در کتب بلاغی مهم از آنها اسمی نبرده شده است و حتی از شاعران هم‌عصر خود نیز یاد می‌کند؛ شاعرانی چون حسن رفیع که در دستگاه شاه جهان رفت‌وآمد داشته است. از جمله امتیازات این کتاب نام بردن از شاعرانی است که نام و اشعارشان کمتر در کتب بلاغی قبل از او آمده است؛ از جمله شاعران مشهور . شاعران گمنانی که فقط می‌توان نامشان را در تذکره‌ها یافت. از جمله ابیاتی از انوری که در دیوان او یافت نشد و در تعلیقات توضیحات لازم داده شده است. از جمله شاعران مورد علاقۀ مؤلف می‌توان از امیرخسرو دهلوی، عبدالواسع جبلی، بسحاق اطعمه و ... نام برد. مصحح در تصحیح این کتاب سعی داشته تمام نسخه‌هایی را که جمع‌آوری نموده با کتاب چاپ سنگی مقایسه کند و کمبودها و اضافات را ذکر کند. تمامی حواشی نسخ در قسمتی جداگانه ثبت شده است. در قسمت تعلیقات سعی شده منبع ابیات آن ذکر شود و به همین دلیل به کتب گوناگون و دیوان اشعار ارجاع داده شده است. مصحح همچنین دربارۀ شعرای مشهور و گمنامی که در این کتاب آمده، زندگینامۀ مختصری با رجوع به تذکره‌ها نوشته است. از دیگر کارهایی که در تعلیقات صورت گرفته مقایسۀ ابیات و ذکر کتب بلاغی‌ای که شاهد مثال‌ها در آنها آمده است، می‌باشد.