تاریخ ادبیات آذربایجان ( جلد دوم ) ادبیات مشترک الفارسية 1394

ادبيات آذربايجان بعد از فجر اسلام رشد يافت. دانشمندان آذربايجانی زبان عربی را خيلي سريع ياد گرفتند و قدسيتی كه به خاطر قرآن برای عربی قائل بودند باعث شد اين زبان را محترم داشته و برای نگارش آثارعلمی ـ فلسفی خويش مورد استفاده قرار دهند و ادبياتی غنی در آذربايجان به زبان عربی خلق شد. اين ادبيات تا سده‌ های بعد نيز ادامه يافت و ده ها دانشمند و عالم آذربايجانی آثار گرانسنگی تقديم عالم اسلام كردند. شاعران آذربايجانی از عربی بهره برده و ديوان اشعاری ترتيب دادند. از ميان اين شاعران می توان خطيب تبريزی، موسی شهوات را نام برد كه برخی از اين شاعران در آذربايجان مانده و برخی در ايالات و ولايات ديگر از امپراتوری اسلام زندگی می كردند، اما هر چند كه آثارشان به زبان عربی است اما بر وطن و هويت خويش تأكيد داشته و آنرا حفظ كرده‌ اند. در سده های بعدی با توجه به موقعيت زبان فارسی به عنوان زبان ادبی، بسياری از شاعران آذربايجان، زبان فارسی را انتخاب كرده و آثار گرانسنگی بدان افزوده‌ اند. بسياری از اين شاعران حتی فارسی را خوب نمی دانسته‌ اند؛ اما نبوغ ذاتی و توانمندی بيان، آنان را جزو شاعران درجه يك ادبيات فارسی كرده است؛ از آن ميان می توان قطران تبريزی را نام برد كه تاريخ گواه اين ادعا است. ده ها شاعر بزرگ آذربايجان مانند خاقانی شروانی، نظامی گنجوی، مهستی گنجوی، مجيرالدين بيلقانی، فلكی شروانی و ديگران، گنجنه‌ ای سرشار از معنويت و زيبايی از زبان تركی ـ زبان مادريشان تقديم ادبيات فارسی كرده اند. هر چند كه اين بزرگان زبان مادری خويش را دوست می داشتند اما شرايط زمانی ايجاب می كرد تا آثار خويش را به زبان رايج ادبی دوران خلق كنند. در كنار آثار فارسی اين بزرگان، وجود ديوان تركی آنان مطرح است كه از آن جمله ديوان تركی نظامی گنجوی در كتابخانه‌ ی خديويه‌ ی مصر كشف شد و در مورد خاقانی شروانی در ميان مردم آذربايجان اشعاری در سينه‌ ی مردم حفظ شده است كه آنرا منسوب به خاقانی می­ دانند. هنوز آثار بسياری از اين بزرگان مورد مداقه قرار نگرفته است. اين شاعران با چنان علاقه‌ ای از زبان مادری شان ـ تركی در اشعار فارسی خود سخن می گويند كه اثبات می كند اين شاعران آثاری به زبان مادری خود دارند.