از عدالت خانه تا مشورت خانه: تعامل اندیشه و عمل در عصر مشروطیت الفارسية 1394

«عدالتخانه» مفهومی است که ابزار لازم برای مرزبندی دوره‏ ای از نهضت موسوم به مشروطیت را فراهم کرده و زمینه را مهیا نموده تا درک روشن ‏تری از خاستگاه وارداتی یا تحمیلی اندیشه و فرایند مشروطیت به دست آوریم. از این رو، بازکاوی مفهوم و نهضت عدالتخانه ضرورت می‏ یابد، به‏ ویژه آن ‏که مورخان مشروطه‏ خواه از چنین مفاهیم و دقایق مربوط به آن گریزان بوده و میدانی برای بررسی مقولاتی از این دست فراهم نیاورده، بلکه فضا را برای طرح آن ‏ها تنگ می ‏کرده ‏اند. با انحراف نهضت عدالتخانه، حتی دستخط تأسیس مجلس شورای اسلامی، به مجلس شورای ملی تحریف شد و به تعبیر ادوارد براون «درخواست تأسیس عدالتخانه بدل به تقاضای مجلس ملی گردید» و ماهیت اسلامی و بومی نهضت عدالتخانه به خواسته‏ ای وارداتی تبدیل شد. البته عدالتخانه به عنوان الگویی بومی، کاملاً از اذهان زدوده نشد و در معنایی هم‏ساز با عقلانیت دینی باقی ماند، گو آن‏ که بستر ناهم‏ساز زمانه مؤلفه ‏های اساسی آن را برنمی‏ تافت. مفهوم عدالتخانه در بستر خاصی شکل گرفت، زیرا هم اندیشه اساسی عدالت‏ خواهی با دل و جان مردم مسلمان آشنا بود و از عمق باورهای دینی حمایت می ‏شد و هم برخی ساز و کارهای قانونی و رسمی از دوران ناصرالدین شاه در نظر گرفته شده بود و با فراز و نشیب ‏ها و کاستی‏ های اساسی می‏ خواست به عطش عدالت‏خواهی مردم پاسخ گوید. از این رو، درخواست و پذیرش تأسیس عدالتخانه اندکی پیش ‏تر از دوران موسوم به نهضت عدالتخانه و دوران مشروطیت، واقعیت یافته و ذهنیت عمومی با آن آشنایی داشت. بی‏ جهت نیست که آغازین شعله‏ های نهضت، رنگ و بوی عدالت‏ خواهی داشت و شعار لزوم تأسیس عدالت خانه زبان‏زد عموم نخبگان و مردم بود. بر این اساس، الگوی عدالت خانه در مراحل مختلفی طرح شده است، چنان ‏که خرد ه‏الگوهای گوناگونی نیز در مراحل مختلف طرح آن به چشم می ‏خورد که معنای آن طیفی از اصلاح دستگاه قضایی تا الگویی مشابه مجلس شورا را دربرمی‏ گرفته است.